ریاض قصد دارد با اجرای چهار پروژه کلان محیطی، میانگین دمای کلی را دو درجه سانتیگراد کاهش دهد. منصفانه است که بگوییم سعودی‌ها به این دلیل که کار‌ها را به صورت نصفه و نیمه انجام می‌دهند شناخته شده نیستند. یک آسمان خراش به ارتفاع یک کیلومتر و یک ابرشهر آینده نگرانه در مساحتی مشابه مساحت کشور بلژیک با ماه مصنوعی خود، تنها بخشی از پروژه‌های بزرگی هستند که در حال حاضر در آن کشور در حال ساخت هستند. پادشاهی سعودی مترادف با پروژه‌های ساختمانی در مقیاس بزرگ است به طوری که جرثقیل به یک نماد ملی غیر رسمی آن کشور تبدیل شده است!
با این وجود، ریاض اکنون پروژه بلندپروازانه دیگری را آغاز کرده است: رام کردن گرما در ریاض، پایتخت آن کشور از طریق سرسبز ساختن صحرا. هدف از اجرای آن پروژه کاهش دما است که در تابستان به ۵۰ درجه می‌رسد و با تغییر مسیر دهه‌ها برنامه ریزی شهری منسوخ شده هزینه تهویه هوای شهر را کاهش می‌دهد.
سعودی‌ها قصد دارند هفت و نیم میلیون درخت در سراسر ریاض بکارند و پارک‌ها و فضا‌های سبز متعددی از جمله یکی از آنها را در مساحتی چهار برابر بزرگتر از هاید پارک لندن بسازند. برای اجرای این پروژه یک سیستم آبیاری جدید با استفاده از فاضلاب تصفیه شده در حال توسعه است، و آیین نامه ساخت و ساز با الهام از معماری سنتی محلی بازنویسی می‌شود تا خانه‌های جدید از نظر مصرف انرژی کارآمدتر باشند.
تبدیل ریاض به مکانی جذاب‌تر برای زندگی باعث وسوسه مهاجران و سرمایه گذاری خارجی بیش‌تر در عربستان سعودی خواهد شد. این یعنی تحقق خواسته “محمد بن سلمان” ولیعهد عربستان سعودی برای اصلاح وجهه کشورش و تنوع بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی آن کشور به درآمد‌های نفتی. با توجه به اینکه میلیون‌ها نفر در شهر‌های سراسر جهان از گرمای شدید رنج می‌برند و به طور فزاینده‌ای به سیستم تهویه مطبوع فاجعه بار برای محیط زیست متکی هستند درس‌های عربستان سعودی از این وضعیت می‌تواند برای جلوگیری از بدترین اثرات ناشی از تغییرات آب و هوایی و اقلیمی در دهه‌های آینده حیاتی باشد.
گرمای شدید ریاض مشهور است
گرمای ریاض که از هر طرف توسط صحرای عربستان احاطه شده حتی در ماه‌های سردتر زمستان طاقت فرسا است. هنگامی که خبرنگار “دیلی تلگراف” از آن شهر بازدید به عمل آورد درجه حرارت در میانه روز به ۳۸ درجه سانتی گراد رسیده بود و حتی ایستادن در خارج از خانه برای مدت زمان طولانی را به تجربه‌ای ناراحت کننده تبدیل می‌کرد. در تابستان وضعیت گرما در ریاض از این نیز بدتر است.
در حال حاضر در ریاض، ساکنان آن شهر برای فرار از گرما نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند جز آن که با خودرو حمل و نقل کنند یا بین ساختمان‌های دارای سیستم تهویه مطبوع رفت و آمد نمایند. تغییر این وضعیت و زیست پذیرتر کردن ریاض یکی از اهداف اصلی پروژه “ریاض سبز” است.
کمیسیون سلطنتی برای شهر ریاض (RCRC) که از دهه ۱۹۷۰ میلادی بر تبدیل سریع پایتخت عربستان سعودی از شهری منزوی به یک کلان شهر نظارت داشته، هدف کاهش میانگین کلی دما را تا دو درجه سانتیگراد تعیین کرده است. هم چنین، آن کمیسیون قصد دارد دما را در “مکان‌های جنگلی در سراسر شهر” تا ۱۵ درجه سانتی گراد کاهش دهد. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، تا پایان دهه جاری در ریاض تقریبا بازای هر یک فرد ساکن در آن شهر یک درخت وجود خواهد داشت.
حدود ۷۲ گونه درخت بومی وجود دارد که انتخاب شده‌اند، زیرا می‌توانند از گرمای شدید بیابان و باد جان سالم به در ببرند. درختان نه تنها سایه ایجاد می‌کنند، بلکه با آزاد کردن بخار آب از برگ‌های خود، محیط پیرامون شان را از نظر فیزیکی خنک‌تر می‌سازند.
این امیدواری وجود دارد که کاشت درختان در تعداد زیاد در سطح ریاض میزان گرد و غبار موجود در هوا را نیز کاهش داده و علاوه بر آن باعث مقاوم‌تر شدن آن شهر در برابر سیل شود و هم چنین، ساکنان آن شهر را تشویق کند که سبک زندگی سالم تری داشته باشند و به ریاض کمک نماید تا نامش در فهرست صد شهر برتر جهان برای زندگی قرار گیرد.
“کمیسیون سلطنتی برای شهر ریاض” با گروهی از محققان، پشت مطالعه به تازگی منتشر شده در نشریه “نیچر سیتیز” بوده که نتایج آن نشان می‌دهد کاهش چشمگیر استفاده از تهویه مطبوع و کاهش دما در شهر‌ها وجود دارد. آن تیم شبیه سازی‌هایی در مقیاس بزرگ در محله “المصیف” ریاض انجام دادند و مجموعه‌ای از هشت استراتژی خنک کننده را توسعه دادند که دمای اوج را تا ۴.۵ درجه و مصرف انرژی را تا ۱۶ درصد کاهش داد. پروفسور “مت سانتاموریس” استاد معماری با کارایی بالا در دانشگاه نیوساوث ولز در استرالیا و نویسنده ارشد مقاله مرتبط با آن پژوهش، گرمای شدید تابستان ریاض را تجربه کرده است. او به “دیلی تلگراف” می‌گوید: “پیاده روی در فضای باز بسیار دشوار است. این کار در اینجا واقعا غیر ممکن است”.
پروفسور سانتاموریس و اعضای تیمش برای کاهش دما از ترکیبی از راه حل‌ها از طریق کاربرد فناوری سطح پایین و فناوری پیشرفته استفاده کردند: از دریچه‌های ساده روی پنجره‌ها و درختان پهن برگ گرفته تا کاربرد مواد فوق العاده خنک بر روی سقف‌های ساختمان که بیش از آن که انرژی خورشیدی را جذب کنند آن را بازتاب می‌دهند.
پروفسور “سانتاموریس” می‌گوید: “هنگامی که این بهره گیری از فناوری ذکر شده با برخی از فناوری‌های سازگاری ساختمان‌های بهتر ترکیب شود، می‌توانیم نتایج شگفت‌انگیزی را شاهد باشیم”. کاهش دمای دو یا حتی چهار و نیم درجه‌ای ممکن است مقدار زیادی به نظر نرسد، اما نتایج تحقیقات نشان داده‌اند که حتی افزایش جزئی دما نیز می‌تواند تاثیر مخربی داشته باشد.
بر اساس نتایج مطالعه تازه منتشر شده‌ای در نشریه “نیچر مدیسِن” در اروپا، هر افزایش درجه حرارت فقط یک درجه‌ای در تابستان سبب افزایش ۱۸۵۴۷ مورد مرگ و میر ناشی از گرما می‌شود. افراد مسن و افراد بسیار جوان بیش از سایرین در معرض خطر مرگ و میر ناشی از گرما قرار دارند، اما هر فردی در هر رده سنی دیگری نیز ممکن است بدین خاطر قربانی شود. در تابستان سال جاری دست کم ۱۳۰۰ نفر که برای زیارت سالانه حج به مکه سفر کرده بودند، بر اثر گرمای شدید هوا در دمای بیش از ۵۰ درجه جان خود را از دست دادند.
باز طراحی ریاض
معماران و طراحان شهری تا حدی مقصران اصلی مشکلات گرمایی ریاض هستند چرا که زمانی که پس از استخراج نفت به آنجا رفتند آن شهر را در امتداد خطوط غربی گسترش دادند. نفوذ تفکر آنان امروز نیز به وضوح در ریاض قابل مشاهده است به گونه‌ای که بخش عمده ریاض از بلوک‌های محله دو در دو کیلومتری تشکیل شده که کیلومتر‌ها خارج از مرکز و در امتداد نوعی ستون فقرات قرار دارد که از شمال به جنوب کشیده شده است.
معماران و شهرسازان غربی پس از کشف نفت به خلیج فارس دعوت شدند و مدل‌های معماری غربی را به کار بردند و در این میان، درباره طبیعت خاص منطقه خلیج فارس و سنت‌های ساختمانی آن غفلت ورزیدند. با افزایش جمعیت ریاض، خانه‌های سنتی دارای حیاط ناپدید شدند و ویلا‌های غربی، آسمان خراش‌ها و بلوک‌های مرتفع ساخته شده از بتُن، شیشه و فولاد جایگزین آن بنا‌ها شدند. استفاده گسترده از آن مواد که گرما را بسیار راحت‌تر از جایگزین‌های محلی یا سنتی مانند آجر گِلی یا خشت جذب می‌کنند، ریاض را به جزیره گرمایی شهری تبدیل کرده است: نام پدیده‌ای قدرتمند که شهر‌ها را بسیار داغ‌تر از محیط اطراف شان می‌سازد و در نتیجه، شهر را به طور کامل به تهویه مطبوع وابسته می‌سازد.
عربستان سعودی برای حل این مشکل باید با اتخاذ طرح‌های سنتی با استفاده از مصالح ساختمانی محلی که گرما را به اندازه بلوک‌های بتنی مورد استفاده امروزی جذب نمی‌کنند به ریشه‌های خود در عرصه معماری بازگردد. حتی معماران عصر باستان نیز ترفند‌های خاص خود را برای غلبه بر گرما داشتند. طراحی‌های ساختمان‌های سنتی راه‌حل‌های هوشمندانه‌ای را برای مقابله با گرما نشان می‌دهند از جمله بادگیر یا برج‌های تهویه هوا که به عنوان نوعی تهویه مطبوع غیرفعال عمل می‌کردند.
گرمای بیش از حد شهر‌ها
ریاض تنها شهری در جهان نیست که با گرمای بیش از حد مواجه است. در واقع، حدود ۱۳۰۰۰ شهر علائم گرمای بیش از حد را از خود نشان می‌دهند که بیش از ۱.۷ میلیارد نفر از ساکنان آن شهر‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به گزارش سازمان ملل متحد، تا سال ۲۱۰۰ میلادی بین یک دوم تا سه چهارم جمعیت جهان تحت تأثیر گرما و رطوبت تهدید کننده زندگی قرار خواهند گرفت. هم چنین، استفاده از تهویه مطبوع در حال افزایش است و پیش بینی می‌شود تعداد واحد‌های فعال تهویه مطبوع در سراسر جهان تا سال ۲۰۵۰ تا سه برابر افزایش خواهند یافت. در سایر شهر‌ها نیز همانند ریاض مشکل تا حد زیادی به معماری باز می‌گردد.
پروفسور “سانتاموریس” می‌گوید: “معماری به اصطلاح مدرن اکنون در سراسر جهان اجرا می‌شود و شما طبق آن سازه‌های بزرگی را دارید. این امر منجر به افزایش چشمگیر مصرف انرژی، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، آلایندگی و معضلات مهم زیست محیطی شده است”. موج دوم شهرنشینی که در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و با سرعت ادامه دارد نیز عامل اصلی مصرف انرژی بوده است. پروفسور “سانتاموریس” می‌گوید: “در سال ۱۹۸۰، ۳۴ درصد از جمعیت در شهر‌ها زندگی می‌کردند اکنون این رقم به ۵۶ درصد رسیده است”.
با توجه به این که انتظار می‌رود تعداد افرادی که در شهر‌ها زندگی می‌کنند دو برابر افزایش یابند و این که ۱۰ درصد از انتشار گاز‌های گلخانه‌ای تا اواسط قرن جاری به دلیل تهویه مطبوع باشد طراحی مجدد شهر‌های ما به گونه‌ای که شهر‌ها را خنک‌تر کرده و وابستگی آن به تهویه مطبوع را کاهش دهد، برای جلوگیری از آلودگی هوا و کاهش بدترین تاثیرات ناشی از تغییرات آب و خوایی امری حیاتی خواهد بود”. پروفسور “سانتاموریس” می‌گوید:”باید اجرای این برنامه را به صورت فوری در دستور کار قرار داد به ویژه در آسیا که در وضعیت حادی قرار دارد”.
برای مثال، هندوستان را در نظر بگیرید: طبق اعلام آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای برق آن کشور فقط برای راه‌اندازی تهویه مطبوع خانگی در مسیری قرار دارد که تا سال ۲۰۵۰ از کل مصرف برق کل آفریقا فراتر خواهد رفت. سایر مناطق نیز با آینده مشابهی مواجه هستند و در حال حاضر دمای بالای وحشیانه‌ای وجود دارد که باید آن مقابله کرد.
پروفسور “سانتاموریس” می‌گوید: “فرکانس امواج گرما در جنوب شرقی آسیا افزایش چشمگیری داشته است. مقابله با مشکل گرمای بیش از حد شهر‌ها نیازمند سرمایه گذاری هنگفت است”. او می‌افزاید: “برای این که واقعا محیط زیست را کربن زدایی کنیم، به سرمایه گذاری نزدیک به ۱.۶ تریلیون دلاری در هر سال نیاز داریم بودجه‌ای ضروری که متاسفانه در کشور‌های مورد نیاز به سادگی در دسترس نیست”.
فقدان بودجه مطمئنا مانعی برای سعودی‌ها نخواهد بود، اما پروژه بلندپروازانه آنان مشکلات خاص خود را دارد از جمله آن که به نظر می‌رسد هنوز کارآمدی لازم را ندارد. محققان از حسگر‌های ماهواره‌ای برای بررسی تغییرات پوشش گیاهی و دما در ریاض در فاصله‌های ۲۰۱۸ تا سال ۲۰۲۲ قدری پیش از اعلام پروژه استفاده کردند. آنان به این نتیجه رسیدند که “به نظر می‌رسد ابتکار عمل “ریاض سبز” تاثیری بر دمای سطح نداشته است”.
با این وجود، دست اندرکاران آن پروژه مطمئن هستند که طرح شان نتیجه بخش خواهد بود. ساخت و ساز عظیم مرتبط با آن پروژه هنوز ادامه دارد و جزئیات دقیق آن هنوز در حال نهایی شدن است. شاهزاده “ولید بن ناصر آل سعود” مدیر اجرایی “مکاتفه” شرکتی که برای پر کردن شکاف بین بخش دولتی و خصوصی عربستان سعودی تاسیس شده می‌گوید:”ما بخش خصوصی را ملزم به رعایت قوانین جدید ساخت و ساز می‌کنیم و آنان الزامات را در پروژه‌های شان لحاظ می‌کنند تا مسکن و ساختمان‌ها با محیط زیست سازگارتر باشند”. او به “دیلی تلگراف” می‌گوید:”پرسش اصلی در این باره است که چگونه می‌توان فضای سبز را گسترش داد”.
کیلومتر حفاظ ایمنی با نشان “ریاض سبز” در کنار جاده‌ها و بزرگراه‌ها در سراسر ریاض قرار داده شده و صد‌ها جرثقیل بر فراز بخش‌های وسیعی از آن شهر که در اختیار پروژه قرار گرفته‌اند دیده می‌شوند. دگردیسی ریاض یکی از جنبه‌های تحولات سریع و زمین لرزه‌ای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است که عربستان سعودی با باز شدن فضا، تحت نظارت “محمد بن سلمان” دستخوش آن خواهد شد. شاهزاده ولید می‌گوید: ” تغییرات زیادی در حال رخ دادن است، تحولی که برای ساکنان رخ داده قابل توصیف نیست”.
با قدم زدن در اطراف “درعیه” شهرستانی در شمال غربی ریاض، که زمانی پایتخت باستانی عربستان سعودی بوده و اکنون یکی از مقاصد اصلی گردشگری محسوب می‌شود، می‌توان این چشم انداز را در کانون توجه قرار داد. پس از غروب آفتاب، خانواده‌های سعودی برای بازدید از قلعه‌های بازسازی‌شده و ساختمان‌های سنتی جمع می‌شوند و در کنار وادی‌های درخت کاری شده قدم می‌زنند و در تراس‌های سایه دار قهوه عربی می‌نوشند”.
در میان آنان، تعداد شگفت انگیزی از گردشگران و مهاجران از کشور‌های غربی نیز حضور دارند که نشانه اولیه‌ای از این موضوع است که پروژه سرسبزسازی ریاض و کشف مجدد تاریخ آن در حال به ثمر نشستن است.
